vrijdag 10 april 2009

Jules Schelvis, van overlevende tot geschiedschrijver van Sobibor


Uit Kol Mokum, kwartaalblad van de Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam,
jaargang 2007, nr 3


Zo’n veertig jaar lang zweeg Jules Schelvis. Zijn omgeving was er niet in geïnteresseerd - dacht hij. Pas toen hij in 1982 met de VUT ging, begon hij zich vast te bijten in wat hem in de oorlog overkomen was. Maar daarna hield het ook niet meer op. In 1983 verscheen  het boek ‘Binnen de poorten’ over zijn gedwongen verblijf in een hele serie kampen. En in 1993 een boek over Sobibor (‘Vernietigingskamp Sobibor’) dat inmiddels in vakkringen van historici geldt als een standaardwerk over dit kamp. In 1999 richtte hij de Stichting Sobibor' op. En tot de dag van vandaag is hij – inmiddels 86 – betrokken bij lessen op scholen, herdenkingsreizen, het inrichten van monumenten of het vervaardigen van materiaal. Zoals de DVD die dit jaar verscheen over het beruchte kindertransport uit het kamp Vught, waarbij bijna 1300 kinderen naar Sobibor werden gedeporteerd.

Sobibor is van alle kampen lang een van de onbekendste geweest. Het heeft maar relatief kort bestaan: van mei 1942 tot oktober 1943. Op 14 oktober van dat jaar brak een opstand van de gevangenen uit, die leidde tot een ontsnapping van enkele honderden Häftlinge, van wie een klein aantal de oorlog overleefde. De SS maakte hierna het kamp met de grond gelijk en wiste de sporen uit. Na de oorlog had vrijwel niemand van Sobibor gehoord, totdat het Rode Kruis er melding van maakte en langzaam duidelijk werd dat Sobibor in de vernietiging van het Nederlandse Jodendom een heel grote rol heeft gespeeld. Tenminste 34.313 Nederlandse Joden werden naar dit Vernichtungslager gedeporteerd. Vrijwel allen werden direct na aankomst vermoord. Van hen hebben slechts 18 mensen - 15 vrouwen en drie mannen – dit kamp overleefd. (Ter vergelijking: het veel bekendere Auschwitz-Birkenau was deels Vernichtungslager, maar ook deels werkkamp. Hier werden ruim 65.000 Nederlandse Joden naar toe gedeporteerd en van hen overleefden rond de 1100 mensen).
Jules Schelvis is één van die overlevenden van Sobibor. Begin juni 1943 kwam hij met zijn vrouw Rachel Borzykowski en zijn voltallige, van oorsprong Poolse schoonfamilie aan in het kamp, slechts enkele dagen nadat ze bij een grootscheepse razzia in het Amsterdamse Judenviertel waren gearresteerd. Hij was 22, zijn vrouw 20. Kort na aankomst werden mannen en vrouwen gescheiden en verloor hij zijn vrouw uit het oog. Hij zou haar nooit meer terugzien.
Schelvis merkte dat bij de selectie tachtig jonge mannen apart werden gezet, onder wie zijn zwager. In een ingeving vroeg hij de dienstdoende SS-er - ‘ik was nog grasgroen, ik wist nog niet hoe gevaarlijk het kon zijn iets aan een SS-er te vragen’ - of hij ook bij deze groep kon gaan staan. De SS-er dacht er een moment over na en zei toen: ‘Na, vort.’ Zo redde Schelvis zijn leven. Terwijl zijn familie nog dezelfde dag werd vergast, werd hij te werk gesteld in het enkele kilometers verderop gelegen kamp Dorohucza, waar turf werd gestoken.
Het werk in Dorohucza was onvoorstelbaar zwaar. Niemand hield het er lang uit. Maar opnieuw had Schelvis ‘geluk’. Na enkele weken zocht de SS temidden van een groep overlevenden van het ghetto van Warschau die eveneens in Dorohucza te werk waren gesteld, naar drukkers voor de stad Radom, waar ongeveer de helft van de bevolking Joods was. Ook Schelvis, die in Amsterdam drukker was geweest, meldde zich aan – en met succes.
Na verloop van tijd werd het ghetto van Radom echter geliquideerd. Wie nog kon werken werd gespaard, en zo kwam Schelvis terecht in een kamp waar gewerkt werd in een wapenfabriek. In juli 1944 rukten de Sovjet-legers op tot de poorten van Radom en er volgde een mars van vier dagen en nachten naar een plaats 125 kilometer meer naar het Westen. Toen de grond ook daar te heet werd onder de voeten van de SS, werd de bestemming alsnog Auschwitz, waar Schelvis bij de selectie – opnieuw – de dans ontsprong.
Zijn volgende bestemming werd een plaats bij Stutttgart waar hij te werk werd gesteld bij de aanleg van een ondergrondse fabriek van Messerschmidt-vliegtuigen. Het complex kwam overigens niet op tijd af en heeft dus nooit heeft gefunctioneerd. Ook vandaar werd hij geëvacueerd en op 8 april 1945 werd hij in de buurt van het kamp Natzweiler-Strutthof bevrijd. Net op tijd, want hij had vlektyphus opgelopen. In een Frans ziekenhuis kwam hij weer op verhaal. ‘Toen ben ik eindelijk weer een beetje helder gaan denken en heb ik alles wat ik had meegemaakt op een rijtje gezet en opgeschreven. Op papier van de Duitse Wehrmacht. Het is er nog steeds, het maakt nu – met de rest van mijn dossier – deel uit van het archief van het NIOD.’

Personeelszaken
Terug in Amsterdam bouwde Schelvis met enige moeite zijn leven weer op. De ontvangst op het CS in Amsterdam was uiterst zuinig. ‘Ik had geen fanfare verwacht, maar je kreeg een ‘stamkaart’ en fl 130,-- om voorlopig van te leven en dat was het dan, voor de rest moest je maar zien waar je terecht kon en hoe je je verder redde. Huisvesting en alles moest je zelf maar zien te regelen. Je had natuurlijk geen werk en mijn huis en dat van mijn schoonouders waren inmiddels door anderen bewoond.’ Maar gelukkig kon Schelvis vrij snel al weer aan de slag bij zijn oude bedrijf, drukkerij Lindenbaum in de Jordaan, inmiddels niet meer in Joodse handen.‘Maar als je dan een baan had, kreeg je wel snel een briefje in huis dat je die fl. 130,-- voorschot weer terug moest betalen.’
Later kwam hij als drukker te werken bij het socialistische dagblad Het Vrije Volk. En toen de ‘Rode Burcht’ eind jaren zestig ten onder ging en van Het Vrije Volk alleen de editie Rotterdam als lokale krant kon worden gered, ging Schelvis als bedrijfsleider van de drukkerij mee. ‘We drukten op een oude Engelse rotatiepers. Dat ding vergde erg veel onderhoud en draaide eigenlijk alleen voor die ene editie van Het Rotterdamse Vrije Volk. Toen heb ik voorgesteld om dan maar bij de NRC te gaan drukken. Daarmee zaagde ik eigenlijk wel de poten door van mijn eigen stoel, maar zo kwam het dat ik er als chef personeelszaken ben geëindigd.’

Proces
‘Over mijn kampverleden heb ik al die jaren nauwelijks gepraat. Aanvankelijk was er helemaal geen belangstelling voor en later wilde ik er niemand mee lastigvallen. Alleen Rien Robijns, sterverslaggever van het Rotterdamse Vrije Volk, heeft me in die tijd een keer benaderd: ''Ik heb gehoord dat jij in allerlei kampen hebt gezeten, mag ik er een keer met je over praten.'' Zo kwam het dat er in ’75 of ’76 een verhaal over mij in het Vrije Volk heeft gestaan.’
‘Pas na mijn vertrek met de VUT in 1982 ben ik me echt met het kampverleden gaan bezighouden. Het begon nadat ik mijn zuster, die ook de oorlog heeft overleefd, in Australië had opgezocht en daar een andere overlevende van Sobibor was tegengekomen. Hij moest in Duitsland, in Hagen, getuigen in een proces tegen één van de kampbeulen, Karl Frenzel. Ik ben daar toen ook heengegaan. Twee dagen per week zat ik daar, wekenlang. Ik wist niets van Sobibor of Aktion Reinhardt waar Sobibor samen met de andere vernietigingskampen Belzec en Treblinka deel van uitmaakte. Niet hoeveel Joden daar waren vermoord en hoe, en waar ze vandaan kwamen. Dat heb ik toen daar allemaal gehoord. In Duitsland heb je de juridische constructie dat naast de officier van justitie een tweede aanklager functioneert namens de benadeelde partij, een Nebenklager. Dat was in dit geval een advocaat die er weinig werk van maakte en voornamelijk wat zat te slapen. Dat kan ik beter, dacht ik. Ik ben toen naar de president van de rechtbank gestapt en heb gevraagd of ik het niet kon doen. En zo heb ik in dat proces, aan het eind, in mijn beste Duits, vijf kwartier namens de slachtoffers gepleit en levenslange gevangenisstraf geëist. Die straf heeft Frenzel uiteindelijk ook gekregen, ja. Al werd hij een half jaar later al wegens een slechte gezondheid in een bejaardenhuis geplaatst.’
Het proces werd het begin van een ‘tweede loopbaan’ van Schelvis, die tot de dag van vandaag voortduurt. Vanaf het proces tot 1993 werd hij – ‘als eenvoudige HBS-er’ – docent holocaust studies naast prof. Houwink ten Cate aan de Universiteit van Amsterdam. Hij schreef zijn boek ‘Vernietigingskamp Sobibor’ dat in het Duits is vertaald en waarvan binnenkort een Engelse editie volgt. En hij zette de Stichting Sobibor op, die er – in samenwerking met Duitse en Poolse organisaties – voor heeft gezorgd dat het vrijwel van de aardbodem verdwenen kamp Sobibor een ‘Gedenklaan’ kreeg met gedenkstenen, dat er regelmatig bezoeken aan Sobibor worden georganiseerd en dat – in het algemeen – de herinnering aan het kamp levend wordt gehouden.
Inmiddels heeft Schelvis het voorzitterschap van de stichting neergelegd, maar hij blijft actief, zoals in februari bij de presentatie van een DVD voor het onderwijs over het Kindertransport uit Kamp Vught in 1943 (bij welke gelegenheid hij een lintje kreeg), of in april tijdens een studiereis naar Polen. En op de vraag wat hem eigenlijk beweegt:
‘Ik ben historicus geworden en historici willen altijd alles weten. Nog altijd komt er materiaal boven water, zoals recent een radiotelegram van de ene SS-er aan de andere, waaruit we moeten opmaken dat het aantal doden in Sobibor naar beneden moet worden bijgesteld. We gingen uit van 250.000 slachtoffers, waarschijnlijk zat het dichter bij de 200.000. Het werk houdt nooit op.’

 Update: Jules Schelvis kreeg - nadat dit stuk al verschenen was - op 8 januari 2008 voor zijn historische speurwerk een eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam.

10 opmerkingen:

jan van der woude zei

beste jules schelvis met jan van der woude.
ik heb met verbijstering en ontzetting naar de reportage van kamp sobibor van een vandaag zitten kijken!
toen je bij de gedenkstenen langs de weg uitleg stond te geven over het verlies van je geliefde vrouw rachel en je andere familieleden kreeg ik het koud en de tranen stonden in mijn ogen!
ik vind het verschrikkelijk voor jou het is niet te bevatten dat deze tragedie en misdaad tegen onschuldige mensen ooit heeft kunnen gebeuren!!
ik hoop dat het proces zo verloopt dat je toch een beetje genoegdoening krijgt veel sterkte daarbij!
groeten Jan.

Berend Schonewille zei

Vroeger, toen ik klein was, vond ik oorlog interessant, spannend. Later, als je zelf een vrouw en kinderen mag krijgen, kijk je anders tegen wereld aan. En zijn de vroegere spannende oorlogsverhalen ineens niet zo leuk meer. Mannen, echte mannen, zoals Jeroen Schelvis, weten op hun eigen manier de wereld te vertellen wat oorlog, en in het bijzonder, vernietigingskampen zijn. Dank zij hun getuigenis zijn wij in staat een klein beetje te bevatten wat voor gruwel zij hebben moeten doormaken. Mijnheer Schelvis, u staat in mijn wereld met stip op 1 als motivator, leraar, getuige en Mens. Van uw woorden ben ik nog nooit vrolijk geworden. Uw verhalen zijn vreselijk. Maar uw drang, uw rust, uw verdriet, uw duidelijkheid, uw leven zijn voor mij zo bijzonder.

henk zei

Ik wil via deze Site mijn Medele-
ven Aan Jules Schelvis.Ik ben niet
verast door deze verhalen, Omdat ik
zelf bezig ben Met de Zaak Katyn.
Katyn is een van de Grootste ver-
schrikkingen uit de Tweede Wereld
oorlog.Tranen kom je Tekort als je
het Drama tot het einde volgt.Als ik het hele Verhaal zou vertellen
is deze ruimte niet voldoende.Toch
doe ik een Gok.Omwille van de Waar
heid. Voor Kalka. De Pool die dit
drama als enigste overleefde. Hij
heeft het verhaal Katyn kunnen ver
tellen aan Albert Haas.een Franse
arts Tevens Verzetsstrijder voor Ge
neraal de Gaulle.In Dachau heeft
Dr Haas Kalka ontmoet.Zo droevig
als Kalka is geeindigd durf ik hier
aan het papier niet toe te vertrou
wen,niet Geschikt voor jeugde lezers.Zo erg is het Geweest.
Wat was Katyn? Katyn is een bos in
Rusland,Dicht bij Smolensk in de
buurt.Toen de Duitsers Rusland had
den bezet Werden in de bossen van
Katyn Duizenden Poolse officieren
Vermoord door de SS.Echter de Rus
senkregen de Schuld.Tot vandaag de
Dag is dit zo gebleven. Maar er is
hoop dat dit niet zo blijft.Want ik
heb mij er in verdiept met sucses
de Waarheid boven gehaald.nog een
Laatste controle en het Staat mis
schien daar op de Site.Ik kan we-
gens de Privacy de naam nog niet
noemen.Geduld is een schone zaak.
Een oud Russisch gezegde luidt: Met
leugens kom je ver.Alleen je kan
nooit meer terug.Ik wil Katyn op
dragen aan Roel Wolthuis De onlangs
overleden Anti Fascist.En Jules
Schelvis.Omdat ze het verdienen zo
is het en zo zal het blijven.

Hier in het kort Katyn wat er ge-
beurde:

Toen de Hemel lichter werd zag Kalka een andere grote groep Poolse
gevangenen,blijkbaar uit een ander
Kamp,die aan de andere kant van het
veld een loopgraaf aan het graven
waren.Toen het laat in de middag
schemerig werd,stelden de Duitsers
draagbare zoeklichten op.Kalka dacht dat ze dus,s nachts zouden moeten doorgraven. In plaats daar
van werd hun bevolen hun schoppen
neer te leggen,langs de rand van
hun loopgraaf in de rij te gaan
staan,hun schoenen uit te doen en
hun broek en ondergoed tot onder
de knien te laten zakken.Enkele ge
sloten vrachtwagens reden achter
uit naar de loopgraven en bleven
staan. Hun achterkleppn werden neer
gelaten en tegen de tijd dat Kalka
de machinegeweren zag,spoten de ko
gels al over de hele lengte van de
loopgraven. Zijn wereld werd zwart
Hij opende eindelijk zijn ogen,
maar alles was nog zwart en een enorm gewicht duwde hem omlaag.Zijn
linkerschouder en Borst deden vreselijk pijn.Hij hoestte iets op
waarvan hij dacht dat het slijm was,maar later besefte hij dat het gestold bloed geweest moest zijn.
Eindelijk had hij zijn armen vrij.
Langzaan duwde hij het gewicht dat op hem lag weg en kwam overeind.
hij stond op een tapijt van dode
lichamen.Toen hij probeerde uit de
Loopgraaf te klimmen bezeerde hij
zijn hand aan de oneffen wand.De
pijn in zijn gewonde linkerarm was
zo hevig dat hij het bijna uit-
chreeuwde als hij probeerde hem op
te opheffen.Hij ontsnapte aan zijn graf door langzaam en met veel pijn en moeite een trap van lijken
te bouwen.In het donker liep hij
langs de rand van de loopgraaf,niet in staat na te gaan
waar de geluiden van moeizame adem
haling en geroep om hulp vandaan
kwamen.Hij werd misselijk toen hij zag dat de loopgraaf al weer voor een deel met aarde was gevuld.Hij
gaf bloed over en daarna liep hij
weg.

Tot zover Katyn: Ik waarschuw een ieder die nu nog liegen en bewust
liegen dat de Leugens voorbij zijn
Rectificeer SVP.Het is Uw plicht,
Denk aan het spreekwoord Alnis de
leugen nog zo snel,de Waarheid ach
terhaalt hem wel.

Sterkte Jules Dappere Mens.Ik zal
jouw naam en die van Roel Wolthuis
Tot inn alle uithoeken Verspreiden
Jij bent groot jouw tranen zijn
niet opgedroogd. De Lente is in
aantocht.Houd Stand. Groeten van
Henk Gerrits Enschede.

Eduard zei

Dear Henk.... you are writing down terrible lies. Not the SS did it. So, please if anybody is reading the bullshit of this Henk, please read the following:
http://www.vho.org/GB/Journals/JHR/1/1/FitzGibbon31-42.html
http://www.vho.org/GB/Journals/JHR/1/3/FitzGibbon230.html

And please, the documents published are much more reliable than some book of Dr. Albert Haas with memoires... The statement for example by that Kalka is that the Polish officers should drop their pense and put of their shoes....that fact is incorrect, because all victims found in Katyn were dresses normally. Also that they were executed by a machinegun is nonsens. The officers hands were tied up behind their backs together with their feet and were shot in the back of their necks. This statement by this Dr. Haas is extremely unriliable.
Gorbatsjow, Yeltsin and Putin admitted that the Katyn crime was a crime of the NKVD, Beria and Stalin. Case closed.

henk zei

Aan allen die de vrede liefhebben. Let op de persoon Eduard Flusch. Hij is een persoon die er maar niet genoeg van kan krijgen om antie fascisten en Kommunisten te beledegen
hij is al een tijdje actief op de site van de NRC Katyn Moskou en meer.
Ik heb hem net gevraagd of hij werkelijk op de site van Jules Schelvis was, En nog niks weer gehoord tot nu toe.nu toe.Hij is een rechts radicalist en het is oppassen met dit heerschap. Samen met de nrc er Michiel krielaars gaan ze aan de lopende band door met het verdraaien van Feiten. Ik zal hem nogmaals vragen uit fatsoens wege een andere site te zoeken sorry voor de overlast.
een groet aan alle antifascisten.
Hek Gerrits Enschede.

henk zei

De persoon Eduard Filush is een onruststoker en rechtsextremist Dat moest ik even kwijt.Ik heb hem niet gevraagd om hier te verschijnen.dus Sorry. Henk Gerrits Enschede

henk zei

Ik stond vanavond perplex toen een poltiek ultra rechtse figuur zoals hij hier is verschenen zonder gene deze site aangrijpt om de meest verschrikkelijke onwaarheden te verspreiden.Zijn naam ia Eduard flusch.onfatsoenlijker als deze gast is spant de kroon. Ik ga hier niet discuseren op de site van Jules schelvis.Dus dit wou ik even zeggen. De grieten van Henk Gerrits en Sterkte Jules. MVG.

Eduard zei

Ik ben geen rechts-extremist. Ik ben een democraat in hart en nieren met een centrum-linkse voorkeur. Zeg maar Pvda of Groen-links. Ik heb sympathieën voor D'66. Ik ben een anti-stalinist, zonder dat ik wil afdoen aan de prestaties van Het Rode Leder die veel joden en andere burgers het leven heeft gered. Eduard Filusch

Abu Pessoptimist zei

Beste Henk en Eduard,
Misschien is het mijn fout dat ik als commentaar op het verhaal over Jules Schelvis en Sobibor een discussie doorliet over Katyn. Het een is heel erg, het ander is waarschijnlijk erger. Maar ze zijn hoe dan ook niet met elkaar te vergelijken en we moeten ze ook niet in één adem noemen. Ik wil graag dat jullie de discussie over Katyn hier willen stoppen. Opmerkingen over mijn stukje, over Sobibor en over (het werk van) Jules Schelvis blijven natuurlijk welkom.

henk zei

Ik wou gaarne de aandacht vestigen op een tot nu toe onbekend verhaal over Johannes Ter Morsche.Een voormalge inwoner van Enschede die met een Duitse vrouw trouwde en zich vestigden op het eiland Usendom in het Noorden van Duitsland, Dicht bij de raketbasis Peeneunde waar Hitler de V1 en V2 liet produderen.Ter Morsche die als Loodgieter werkte dicht in de buurt van Peenemunde hoorde van dwangareiders dat de V1 en V2 daar werden geproduceerd wou dit Wereldkundig maken richtteeen verzetsgroep op, en bracht het bericht over naar de BBC die kort daarna het complex bombardeerde. Intussen was Ter Morsche verraden door een nazi-spion en werd gearresteerd en overgebracht naar Berlijn, Waar hij voor het Volksgericht moest verschijnen en ter Dood veroordeeld (Guilontine) er is lang gestreden voor een straatnaam genoemd te krijgen naar Johannes Ter Morsche en Gelukkig is het nu beloond en zal er een straat in Enschede naar hem genoemd worden binnenkort op www.gerkor.nl vindt u meer over deze geschiedenis of http://www.123website.nl/boekenencultuur endan nog dit. www.freethefive.org U kunt een reactie achterlaten in mijn gastenboek Ik stuur het dan door naar zijn nog levende dochter als een hartversterking. bvd Henk Gerrits. Enschede.

Israel breekt met UNRWA en velt daarmee een doodvonnis voor Noord-Gaza

  Israel heeft maandag de samenwerking met UNRWA opgezegd. Op dezelfde dag had de chef van UNRWA, Lazzarini, ook gemeld dat er al twee maand...